کنه واروا، چالش‌ها و راهکارهای مبارزه در زنبورداری

یکی از مشکلات دائمی برای زنبورعسل، بیماری‌هایی مزمن و مستمری هستند که کلونی‌ را درگیر کرده می‌توانند زندگی این حشرات را به خطر بیندازد. یکی از این بیماری‌های رایج، کنه واروا است که به‌صورت گسترده‌ای در سراسر جهان وجود داشته و زنبورداران را با چالش مواجه می‌کند. روش تشخیص کنه واروا متناسب با شرایط موجود و میزان درگیری کلونی متفاوت خواهد بود.

اگر به‌عنوان زنبوردار فعالیت می‌کنید و یا قصد ورود به این حرفه را دارید، اطلاعات کاملی در مورد بیماری کنه واروآ به دست آورده و با آگاهی کامل به مبارزه با این انگل بپردازید. در ادامه ابتدا با این نوع کنه آشنا شده و سپس به دنبال راهکارهایی برای کنترل و پیشگیری از آن خواهیم بود.

اهمیت زنبور عسل

یکی از دلایل چشمگیری که زنبور عسل را به یک حشره مفید و حیاتی در طبیعت تبدیل می‌کند، وظیفه گرده‌افشانی در باغ‌ها و حفظ تعادل در محیط‌زیست است. حدود یک‌سوم از کل مواد غذایی که انسان‌ها مصرف می‌کنند، به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم از گیاهانی به دست می‌آید که توسط حشرات گرده‌افشانی می‌شوند. زنبورهای عسل در این فرآیند نقش بسیار اساسی دارند.

تقریباً ۸۰ درصد از عمل گرده‌افشانی توسط حشرات، به‌وسیله‌ی زنبورهای عسل انجام می‌شود. این حشرات با پرواز، به سمت گل‌ها رفته و گرده‌های مختلف را جمع‌آوری می‌کنند و در حین این فعالیت، گرده‌ها به سر و بدن آن‌ها چسبیده و در فرآیند بعدی به سایر گل‌ها منتقل می‌شوند. این عمل باعث تقویت تولید محصولات زراعی و باغی شده و به دوره رشد زندگی گیاهان کمک می‌کند.

در واقع، زنبورهای عسل بر ارگانیسم‌های گیاهی تأثیرگذار بوده تا بتوانند در مقابل بیماری‌ها و آفات مقاومت نشان دهند. همچنین، با تسهیل در فرآیند گرده‌افشانی، زنبورهای عسل به حفظ تنوع گیاهی و ایجاد تعادل در اکوسیستم‌ها کمک می‌کنند.

طبیعتاً وجود جمعیت‌های سالم و عاری از هر نوع آلودگی پیش‌نیاز کارایی بالای گرده‌افشانی و سایر فعالیت‌های زنبور عسل در زیست‌بوم‌های طبیعی خواهد بود؛ اما آنچه نگران کننده است، وجود دامنه وسیعی از پاتوژن‌ها و پارازیت‌هایی است که سلامت این حشره را به مخاطره انداخته‌اند.

در این میان واروآ دستراکتور، به عنوان انگل خارجی زنبورعسل، عامل مرگ میلیون‌ها کلنی در سراسر جهان است تا آنجا که در یک دهه اخیر، آن را به‌عنوان مهم‌ترین تهدید صنعت زنبورداری جهان می‌شناسند.

کنه واروا چیست

واروآ دستراکتور متعلق به جنس واروا و یکی از چهار گونه اصلی انگل خارجی زنبور عسل است. این انگل، تا سال 2000 در اکثر منابع علمی اشتباهاً تحت عنوان واروآ جاکوبسونی نام‌گذاری می‌شد. طی تحقیقاتی که در همین سال توسط اندرسون و ترومن انجام گرفت، تفاوت این‌گونه مشخص شد و این حشره درنهایت به عنوان واروا دستراکتور، نام‌گذاری گردید.

این انگل خارجی بزرگ، زندگی آزادی ندارد و به‌طور کامل به چرخه زندگی میزبان خود وابسته است. به این صورت که از میزبان خود، برای تغذیه و تکثیر استفاده می‌کند. در واقع، این انگل به‌طور مستقیم روی لاروها یا حشرات بالغ زنبورهای عسل زندگی کرده و با تغذیه از بافت‌ها و مواد مغذی آن‌ها، آسیب زیادی به زنبورهای عسل وارد می‌کند.

نحوه تأثیرگذاری واروا به این صورت است که کنه مادر بالغ و فرزندانش از همولنف شفیره و زنبور تغذیه می‌کنند. این امر منجر به کاهش مواد مغذی و کم شدن گردش خون زنبور خواهد شد. همچنین کم شدن وزن بدن، طول عمر کوتاه‌تر، انتقال طیف وسیعی از باکتری ها، قارچ‌ها و بیماری‌های ویروسی به درون کلنی، مرگ و نهایتاً فروپاشی جمعیت، از عواقب نفوذ این انگل به داخل کونی خواهد بود.

به همین دلیل و با توجه به وابستگی واروآ دستراکتور به میزبان، مقاومت زنبورهای عسل به این انگل مسئله‌ای حیاتی است. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت حفظ سلامت و مقاومت کلونی در مقابل انگل‌ها و بیماری‌ها خواهد بود.

ارتباط میزبان-انگلی بین زنبور عسل و واروآ پیچیده است و می‌تواند به عنوان یک مدل بی‌نظیر جهت مطالعه سازوکارهای دفاعی حشرات کاملاً اجتماعی در برابر پارازیت‌ها مورداستفاده قرار گیرد.

تأثیر کنه واروا بر زنبور عسل شرقی و غربی

زنبور عسل شرقی به‌عنوان میزبان اصلی این انگل تجربه طولانی‌ای در همزیستی با واروآ جاکوبسونی و دستراکتور دارد. این حشره، از سازوکارهای متعددی چون محدودیت‌های فیزیولوژیکی رشد کنه در سلول‌های شفیره کارگر، رفتار بهداشتی، محبوس کردن شفیره‌های نر آلوده زیر لایه‌ای از بره موم و رفتار نظافت گری جهت مقابله و جلوگیری از گسترش جمعیت کنه در کلنی بهره می‌گیرد.

در مورد زنبور عسل غربی و اکثر زیرگونه‌های آن، گرچه هنوز بسیاری از روش‌های دفاعی علیه واروا دستراکتور به درجه تکامل خود نرسیده است؛ اما این‌گونه نیز از مکانیسم‌هایی چون رفتار بهداشتی، رفتار نظافت گری، جذابیت نوزاد و طول دوره فورتیک، استفاده می‌کند. دراین‌بین یکی از مؤثرترین روش‌های دفاعی این گونه، رفتار نظافت گری است. این رفتار در دو سطح فردی و اجتماعی بروز کرده که به کمک آن زنبور می‌تواند کنه را هم از بدن خود و هم از کلنی دور سازد.

به نظر می‌رسد در مورد صفاتی چون رفتار نظافت گری که اندازه‌گیری آن در سطوح مختلف نیازمند صرف زمان و هزینه است، مطالعات ژنتیک مولکولی و انتخاب بر اساس ژن‌ها و مارکرهای موثر بر صفت بتواند تا حد زیادی بهبود ژنتیکی صفت را سرعت ببخشد.

لذا، اگر این فرض را بپذیریم که آلودگی به کنه می‌تواند باعث تفاوت ژن‌ها شود، آنگاه اطلاعات حاصل از آنالیز ترانسکریپتوم (RNA-seq) فنوتیپ‌های مقاوم و حساس نقش بسزایی در شناسایی ژن‌های مرتبط با انواع رفتار نظافت گری و روشن شدن مکانیسم‌های مرتبط با مقاومت در برابر انگل واروآ خواهد داشت.

روش‌های درمان کنه واروا

واروازیس (کنه واروا) در سال 1952 در اتحاد جماهیر شوری مشاهده شد و از آن زمان به بعد در عرض تنها 35 سال در سراسر اروپا، آسیا و آمریکای شمالی و جنوبی انتشار یافت. در حال حاضر تنها معدود کشورهایی چون استرالیا عاری از کنه اند. متعاقب انتشار آلودگی تلاش‌های زیادی به‌منظور کنترل آن صورت گرفت.

به طور کلی، این تلاش ها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم نمود.

رویکردهای کنترلی که از زمان شیوع آلودگی شروع شده و نتایجی را نیز در پی داشته و تدابیری که هم‌اکنون نیز در حال انجام است.

استفاده از روش های شیمیایی، دخالت‌های بیوتکنیکی و بهره‌گیری از اصلاح نژاد را می‌توان از عمده ترین تلاش های گروه اول دانست. در مورد گروه دوم، استفاده از RNAi ها، پاتوژن‌های کنه واروآ دستراکتور و اختلال در پیام های حسی شیمیایی جهت اختلال در تولید مثل این انگل، از عمده ترین تلاش ها محسوب می‌شوند.

در این میان در مورد روش شیمیایی، محدودیت‌هایی وجود دارد. از جمله این موارد می‌توان به مقاومت انگل ها به بسیاری از داروهای کنه، وابستگی اثرگذاری این ترکیبات به شرایط آب و هوایی، باقی ماندن این ماده در عسل و سایر فراورده‌های کلنی، هزینه بالای استفاده از این تکنیک و نیروی کار لازم، اشاره کرد.

روش‌های بیو تکنیکی نیز جدای از وقت‌گیر بودن نیازمند زمان‌بندی جهت پرورش زنبورهای نر بوده و کاهش تعداد کارگر و در مواردی مرگ ملکه را در پی دارد. از طرفی تحقیقات نشان می دهد که برخی از روش‌های بیوتکنیکی مانند استفاده از شان‌های با اندازه سلول های کوچک نیز، کارایی لازم را ندارد.

بهترین روش درمان کنه واروا

در این میان به نظر می‌رسد که استراتژی اصلاح نژاد یکی از امیدوارکننده ترین و پایدار ترین روش کنترل واروآ دستراکتور است. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد که رفتار بهداشتی و نظافت گری به عنوان مهم ترین سازوکارهای مقاومت، مانع از رشد جمعیت کنه در کلنی می شوند. رفتار نظافت گری یکی از راهکارهایی است که بسیاری از بندپایان به منظور حذف انگل های خارجی از سطح بدنشان از آن بهره می‌گیرند. زنبور عسل نیز به منظور دور کردن کنه واروا دستراکتور از سطح بدن خود از این رفتار به دو شکل فردی و اجتماعی استفاده می‌کند.

در نظافت گری فردی زنبور قادر است کنه را بدون کمک هم کلنی ها از بدن خود دور نماید. در مقابل در نظافت گری اجتماعی زنبور آلوده با کمک رقص خاصی از هم کلنی هایش کمک می‌گیرد. نتایج مطالعات مختلف نشان می دهد که رفتار نظافت گری از تنوع بالایی در سطح جمعیت برخوردار است.

در مطالعه‌ای در همین راستا، مشخص شد که زنبوران آفریقایی، نسبت به زنبوران اروپایی درجات بالاتری از رفتار نظافت‌گری را از خود نشان می‌دهند. همچنین بین زنبورهایی که کنه بیشتری از خود دور کرده و زنبورهایی که کنه کمتری را از خود جدا می‌کنند، از نظر شدت بروز رفتار نظافت گری تفاوت معنی‌داری وجود دارد.

با این وجود موانعی چون معیار سنجش صفت، محدود شدن بروز آن در کارگرها و فراوانی کم رخداد آن در سطح کلنی، بر قابلیت استفاده از صفت یاد شده در برنامه‌های اصلاح نژادی تأثیر گذاشته است.

بنابراین، به نظر می‌رسد در درجه اول به‌کارگیری روش های بهینه اندازه‌گیری صفت و در گام بعد بهره‌گیری از رویکرد امیدوارکننده دانش ژنتیک مولکولی و توالی ژنوم زنبور عسل می‌تواند تا حد زیادی در رفع موانع یاد شده کمک نماید.

استفاده از شیوه‌های مرسوم

در این راستا شیوه مرسوم استفاده از مطالعات پیوستگی و تعیین ژنوتیپ تعداد زیادی مارکر ژنتیکی به منظور شناسایی مناطق ژنومی و ژن‌های مسئول بروز صفت است.

تکمیل پروژه تعیین توالی ژنوم زنبور عسل در سال 2006 توسط کنسرسیوم توالی یابی ژنوم زنبور عسل و پیشرفت‌های روزافزون در زمینه آنالیز بیان ژن و کاهش هزینه‌ها منابع جامعی را جهت بررسی و شناخت مکانیسم های مولکولی مرتبط با اینتراکشن بین زنبور و کنه واروآ و روش‌های دفاعی زنبور علیه این انگل فراهم آورده است.

داروی گیاهی ضد کنه زنبور عسل

انواع متفاوتی از داروهای گیاهی با ترکیبات مختلف، برای مبارزه با واروا موجود هستند که یکی از مهم ترین آن‌ها، تیمول و منتول می‌باشند. درواقع این دو ترکیب گیاهی با خصوصیات آنتی‌باکتریال و آنتی‌فانگال و به دلیل اثرات قوی خود در مهار رشد و انتشار کنه واروا، به عنوان یکی از اصلی‌ترین مواد موثر، در تهیه داروهای ضد کنه مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه این دو ماده پر استفاده در دروهای گیاهی زنبورداری را معرفی خواهیم کرد.

تیمول  (Thymol)

این ماده، یک ترکیب شیمیایی فنولی است که به طور طبیعی در گیاهانی مانند آویشن یافت می‌شود. تیمول دارای خاصیت ضد باکتریایی بوده و در دنیای گیاهان دارویی، به دلیل این ویژگی مورد توجه قرار می‌گیرد.

این عنصر، با ظاهری شبیه به کریستال‌های نسبتاً شفاف و با بوی تند خود، به عنوان یک ماده اصلی و اولیه، در سراسر جهان برای تولید اکثر داروهای زنبورداری کاربرد دارد. محصولاتی همچون آپیگارد، آپی لایف و تیموار از این ماده بهره برده و تیمول، جزء ترکیبات اصلی آن‌ها محسوب می‌شود.

نکات کلیدی در نحوه مصرف این دارو

مکانیسم عمل تیمول، همچون اسید فرمیک و دیگر ترکیبات، به صورت تبخیری است. این نکته باعث می‌شود که میزان کنه‌کشی آن در مناطق مختلف کشور، متفاوت باشد. در زمان استفاده از تیمول، درجه حرارت محیط بسیار حائز اهمیت است.

تأثیرگذاری این ماده در محدوده دمایی بین 15 تا 30 درجه سانتی‌گراد رخ می‌دهد. بهتر است در دمای کمتر از 12 درجه سانتی‌گراد، از این ماده استفاده نشود.

همچنین میزان غلظت آن در هوای کندو باید به‌اندازه‌ای باشد که به زنبور عسل آسیبی وارد نکرده و بتواند کنه را از بین ببرد.

در استفاده از داروی تیمول، علاوه بر درجه حرارت و میزان رطوبت به این نکته نیز باید توجه نمود که دوره کنه کشی باید طبق دستورالعمل‌ها، تکمیل گردد. در غیر این صورت، ممکن است کنه‌های درون سلول‌ها از بین نرفته و تنها کنه‌های زنبورهای بالغ نابود شوند.

مقدار و نحوه مصرف تیمول ضد واروا

همانطور که گفته شد، تیمول به عنوان یک ضد قارچ و ضد کنه قوی گیاهی، تقریباً برای تمام بیماری‌های عفونی مانند نوزما، بیماری‌های ویروسی، یا انگلی مناسب است.

دوز عمومی این ترکیب 100 میلی‌گرم در یک لیتر شربت (یک‌دهم میلی‌گرم در یک سی‌سی) است. یک سی‌سی از یک مایع تقریباً 20 قطره می‌شود. به عنوان مثال، با حل کردن 4 قطره از این محلول در یک لیتر شربت، می‌توانید دوز 100 میلی‌گرم در لیتر را به دست آورده‌اید.

در زمان شربت دهی، توصیه می‌شود که یک دوز استاندارد را در اغلب مناطق کلونی اعمال کنید. در هنگام بدتر بودن شرایط کافی است یک سی‌سی از محلول را در یک لیتر آب حل کرده تا نتیجه مورد نظر را به دست آورید. این شرایط حادتر معمولا در شمال کشور بیشتر دیده می شود.

همچنین در صورت آلودگی بیشتر، تغییر دوز دارو یا استفاده از لوازم زنبورداری می‌تواند موثر باشد. این محلول تا 2 سی‌سی در یک لیتر شربت در بهار یا پاییز (زمان شیوع نوزما و کنه واروا) قابل استفاده است.

در برخی منابع به عنوان پیشگیری و کنترل بیماری، مصرف تیمول حدوداً 1 گرم در 5 لیتر شربت توصیه شده است.

تاکید می شود که میزان مصرف تیمول در شربت به عواملی مانند منطقه جغرافیایی، فصل سال، شرایط آب‌وهوا، تعداد قاب‌های زنبور، شدت بیماری و حتی نژاد زنبور بستگی دارد. با این وجود، در اکثر موارد، دوز 100 تا 200 میلی‌گرم (معادل 4 تا 8 قطره از تیمول محلول در آب) در یک لیتر شربت به عنوان یک دوز عمومی پیشنهاد می‌شود.

برای استفاده در خمیر یا کیک گرده، ابتدا تیمول را در آب حل کرده و سپس به خمیر شیرین یا کیک اضافه کنید. این روش می‌تواند در تهیه مواد غذایی برای زنبورها به کار رفته و در ضمن اثرات تیمول در کنترل بیماری‌ها را نیز، حفظ کند.

منتول (Menthol)

ترکیبات منتول واقعی، از جوهر نعنا گرفته شده و از روغن اسانس خالص این گیاه استخراج می‌شود. این ترکیب به عنوان چاشنی و ماده معطر در ترکیبات دارویی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این، منتول به عنوان یک طعم‌دهنده در صنایع شکلات‌سازی، آدامس و سیگارسازی نیز کاربرد دارد.

علاوه بر فواید منتول برای انسان و استفاده از آن در انواع داروها، پمادها و کرم‌ها، خواص درمانی منتول در زنبورداری نیز اثبات شده است. تأثیر این ماده کریستالی در درمان ارگانیک کنه واروا و عملکرد منحصربه‌فرد آن در زنبورداری بسیار قابل توجه است.

با توجه به مکانیزم تبخیری منتول، در بعضی موارد می‌تواند حتی از تیمول نیز موثرتر باشد. این ماده به کنه‌های بسیار کوچک‌تر از کنه واروا که درون زنبور عسل زندگی می‌کنند و در برابر تیمول مقاومت نشان می دهند، اثر گذاشته و آن‌ها را از بین ببرد.

نکات کلیدی در استفاده از داروهای ضد واروا

قبل از استفاده از هر نوع داروی گیاهی به جهت از بین بردن کنه واروا، توصیه می‌شود به نکات زیر دقت کنید.

• در هر بار استفاده، دارو را روی یک تا 3 کندو تست کنید؛ اگر مشکلی نداشت، می‌توانید آن را در کل کندوها به کار برید.
• در صورتی که چند دارو باید در یک لیتر شربت اضافه شود، بهتر است آن‌ها را یکی‌یکی طبق دستورالعمل، آماده کنید. دقت داشته باشید که داروها را هم‌زمان در یک ظرف کوچک مخلوط نکنید.
• در هنگام حل کردن دارو، ابتدا مقداری را در یک ظرف کوچک‌تر به طور کامل هم بزنید. زمانی که ترکیب همگن و یکدست شد، آن را به شربت یا کیک اضافه کنید. اگر داروها را به‌اندازه یک لیتر شربت آماده کنید، همیشه مقداری رسوب خواهد کرد و دوز دارو به‌درستی اعمال نخواهد شد. این اتفاق به دلیل اشباع شدن شربت با شکر است که باعث می‌شود دارو با دشواری حل گردد. اگر دارو در آب حل نشد، می‌توانید از آب داغ استفاده کنید.
• هر دارو دارای دوز مصرف، دوره درمانی و تعلقات خاصی است. به عنوان مثال، در درمان کنه، اغلب داروها طی 4 هفته، هر هفته یکبار باید مصرف شود. در هر دوره، مطمئن شوید که دوز دارو و دوره درمانی را کامل رعایت کرده‌اید؛ در غیر این صورت، درمان ناقص خواهد بود. برای مثال، در مورد واروا، اگر تنها یکبار انجام شود، تنها 25 درصد کنه‌ها را کنترل کرده‌اید. برای نوزما، به دلیل سریع بودن تولید اسپور، درمان باید به صورت روزانه یا یک روز در میان انجام شود.

تهیه محصولات زنبورداری

برای خرید داروهای منتول و تیمول و یا انواع تجهیزات زنبورداری باکیفیت،، باید به فروشگاه‌های معتبر و شناخته‌شده‌ای مانند زنبورافزار مراجعه کنید. این مجموعه تخصصی انواع محصولات زنبورداری را با بالاترین کیفیت و مناسب ترین قیمت عرضه می‌کنند. در نظر داشته باشید که می‌توانید قبل از خرید محصول، با کارشناسان متخصص این فروشگاه، مشورت کرده و محصول مورد نیاز خود را خریداری نمایید.